عقلانيت

ساقی گفت: «محمود مرد غازی است و پادشاه اسلام!»
گفت: «بس مردكی ناخشنود است. آنچه در تحت حكم وی درآمده است در حیز ضبط، نه درآورده می‏رود تا مملكت دیگر بگیرد.»
یك قدح گرفت و بخورد. باز گفت: «پركن قدحی دیگر به كوری سنائیك شاعر!» ساقی گفت: «سنایی مردی فاضل و لطیف است.»
گفت: «اگر وی لطیف طبع بودی به كاری مشغول بودی كه وی را به كار آمدی. گزافی چند در كاغذی نوشته كه به هیچ كار وی نمی‏آید و نمی‏داند كه وی را برای چه كار آفریده‏اند.»

سنایی چون آن بشنید، حال بر وی متغییر گشت و به تنبیه آن لای خوار از مستی غفلت هشیار شد و پای در راه نهاد و به سلوك مشغول شد.

نصایح و اندرز‌های حکیم سنایی دلاویز و پر‌تنوّع، شعرش روان و پر‌شور و خوش بیان، و خود او، در زمرۀ پایه‌گذاران نخستین ادبیات منظوم عرفانی در زبان فارسی به‌شمار‌آمده است (صفحۀ ۴۲، حافظ‌نامه، شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ.) او در مثنوی، غزل و قصیده توانائی خود را بوضوح نشان داده است. سنائی دیوان مسعود سعد سلمان را، هنگامی که مسعود در اسارت بود، برای او تدوین کرد و با اهتمام سنایی، دیوان مسعود سعد همان زمان ثبت و پراکنده شد و این نیز از بزرگواری سنایی حکایت می‌کند. مولانای بلخی‌، عطار نیشابوری و سنایی غزنوی را به منزلۀ روح و چشم خود می‌دانست‌:

آثار حکیم سنایی

ديوان اشعار سنايي به بيش از 12 هزار بيت ميرسد که در اشعار آن دوره اول حيات و مرحله دوم و تغيرانديشه و کردار وي جا دارد. آنچه در شعر سنايي داراي ارزش و اهميت فوق العاده است انعکاس انديشه هاي عرفاني و تصوفي در قالب زيبايي شعري براي بار نخست در ادبيات دري است. علاوه از ديوان اشعار حضرت سنايي داراي تاليفات ديگر نيز ميباشد که آنها عبارت اند از :

حديقه الحقيقت که نخستين مثنوي عرفاني در زبان دري شامل ده هزار بيت ميباشد که سراسر آن پند و اندرز است. براي بهبود احوال فرد و اجتماع که عرفا ، متصوفين و علما به آن توجه خاصي داشته اند.

ميگويند وقتي اين کتاب در سال 525 ه ق به اتمام رسيد، برخی اين کتاب را بر خلاف شرع و اسلام اعلام نموده و بحضرت سنايي اتهام کفر و الحاد بسته اين کتاب را بدارالخلافه بغداد فرستادند تا آنان نظريات شانرا در زمينه ابز دارند . درينوقت يکي از دوستان سنايي که وي را از نزديک مي شناخت و به افکار بلند و عالي آن آگاهي تام داشت و در دربار خليفه عباسي شناخت و نفوذ داشت بکمک وي شتافته سنايي را از اتهام کفر و الحاد و شر حاسدان و روحانيت متعصب نجات و فتوا گرفت که کتاب حديقه خلاف شرع و اسلام نمي باشد. سير العباد الي معاد که حاوي نکات اخلاقي و عرفاني است از جمله آثار مهم ديگر آن است.

همچنان طريق التحقيق ، عقل نامه ، عشق نامه، کارنامه، بلخ، بهرام و بهروز از تاليفات با ارزش عرفاني ، ادبي ، فلسفي ديگر سنايي ميباشد.

يکي از برجسته ترين کار کرد و کارنامه حضرت سنايي در ادبيات دري بيرون کشيدن اشعار رزمي و بزمي و مدح و تفنن از ادبيات دري و بنياد گذاشتن ادب عارفانه و تصوفي در ادبيات دري ميباشد.

گزیده ای از جملات قصار سنایی

• «آن‌چنان زی که بمیری برهی// نه چنان زی که بمیری برهند»
  • دیوان حکیم سنائی
• «از تواضع بزرگوار شوی// و از تكبر ذليل و خوار شوی»
  • دیوان حکیم سنائی
• «از حسرت آن ديده چون ديده آهو// اين ديده نه‌درخواب نه‌بيدار چو خرگوش»
  • دیوان حکیم سنائی
• «اندر اين خاكدان فرسوده// هيچ كس را نبينی آسوده»
  • دیوان حکیم سنائی
• «اندر اين ره كه راه مردان است// هرکه خود را شناخت مرد آنست»
  • دیوان حکیم سنائی
• «ای به‌ديدار فتنه چون طاووس// وی به‌گفتار غرّه چون كفتار// عالمت غافلست و تو غافل// خفته را خفته كی كند بيدار»
  • دیوان حکیم سنائی
• «ای بی‌خبر از سوخته و سوختنی// عشق آمدنی بود نه‌آموختنی»
  • دیوان حکیم سنائی
• «اين مثل زد وزير با بهمــن// دوسـت نادان بتر زصـد دشمن// بشنو اين نكته را كه سخت نكوست// مار به دشمنت، كه نادان دوست»
  • دیوان حکیم سنائی
• «با بدان كم نشين كه در مانی// خوپذير است نفس انسانی»
  • دیوان حکیم سنائی
• «بودِ بسيارخوار بی‌نور است// از گلوبنده خواجگی دور است»
  • دیوان حکیم سنائی
• «پر خـوری، ژنده‌پيل باشی تو// كم خـوری، جبرئيل باشی تو»
  • دیوان حکیم سنائی
• «تو دست چپ در این معنی زدست راست نشناسی// کنون با این خری خواهی که اسرار خدا یابی»
  • دیوان حکیم سنائی
• «حايض او، من شده به‌گرمابه// ماهی او من طپيده در تابه»
  • دیوان حکیم سنائی
• «خادمانند نامشان كافور// ليك رخشان سيه‌تر از عنبر»
  • دیوان حکیم سنائی
• «خرمن خود را به‌دست خويشتن سوزيم ما// كرم پيله هم به‌دست خويشتن دوزد كفن»
  • دیوان حکیم سنائی
• «خور اندک فزون کند حلمت// خور بسیار کم کند علمت»
  • دیوان حکیم سنائی
• «در جستن نان آب رخ خويش مريزيد// در نار مسوزید روان از پی نان را»
  • دیوان حکیم سنائی
• «در دهان‌دار تا بود دندان// چون گرانی كند بكن دندان»
  • دیوان حکیم سنائی
• «دوستان را به‌گاه سود و زيان// بتوان ديد و آزمود توان»
  • دیوان حکیم سنائی
• «دوست گرچه دوصد، دويار بود// دشمن ار چه يكی، هـزار بود»
  • دیوان حکیم سنائی
• «دهخدا گفت ار نمكساری شود انبان كون// گوزهای بی‌نمك پراند اهل روستا»
  • دیوان حکیم سنائی
• «رشته تا يك‌تاست آنرا زور زالی بگسلد// چون دوتا شد عاجز آيد از گسستن زال زر»
  • دیوان حکیم سنائی
• «ستد و داد را مباش زبون// مرده بهتر كه زنده و مغبون»
  • دیوان حکیم سنائی
• «سوی دين هديه خدايش دان// آن‌كه ناخوانده آيدت مهمان»
  • دیوان حکیم سنائی
• «فرش تو در زیرپا اطلس و شعر نسیج// بیوهٔ همسایهٔ را دست شده آبله// او همه‌شب گرسنه، تو زخورش‌های خوب// کرده شکم چارسو، چون شکم حامله»
  • دیوان حکیم سنائی
• «قدر مردم سفر پديد آرد// خانهٔ خويش مرد را بند است// چون به‌سنگ اندرون بود گوهر// كس نداند كه قيمتش چنـد است»
  • دیوان حکیم سنائی
• «گرچه كژدم به‌نيش بگزايد// دارويی را هم او بكار آيد»
  • دیوان حکیم سنائی
• «گرگ را با میش کردن قهرمان باشد ز جهل// گربه را با پیه کردن پاسبان باشد خطا»
  • دیوان حکیم سنائی
• «مال دادی به‌باد چون تو همی// گِل به‌گوهر خری و خر به‌خیار»
  • دیوان حکیم سنائی
• «مرد عالی همـم نخواهد بنـد// سگ بود، سگ به‌لقمه‌ای خرسند»
  • دیوان حکیم سنائی
• «مرگ هديه است نزد داننده// هديه دان ميهمان ناخوانده»
  • دیوان حکیم سنائی
• «نان فروزن به‌آب ديدهٔ خويش// وز در ِ هيچ سـَفله شير مخواه»
  • دیوان حکیم سنائی
• «نشود مرد پردل و صُعلوك// پيش مامان و بادريسه و دوك// نشود كس به‌كنج خانه فقيه// كم بود مرغ خانگی را پيه// هركه او خورده‌است دود چراغ// بنشيند به‌كام دل به‌فراغ// : كی شود مایهٔ نشاط و سـرور// هـم در انگور شيره انگور// از برون مرد، مرد قوت دهد// دام در خانه، عنكبوت نهد// چه كنی در كنار مادر خو// آخر ای نازنين كم از دو دو»
  • دیوان حکیم سنائی
• «هركس كه برد به‌بصره خرما// برجهل خود او دهد گواهی»
  • دیوان حکیم سنائی
• «هرکه او گشته، طالب مجد است// شفی او، راز ِ لفظ ِ بوالمجد است// شعرا را به‌لفظ مقصودم// زين قبل، نام گشت مجدودم// زآن‌که جد را به‌تن شدم بنيت// کرد مجدود ماضيم کنيت»
  • حديقةالحقيقة
• «هست چون مار گـَرزه سیرت دهر// از برون نرم و از درون پرزهر»
  • دیوان حکیم سنائی
• «هيچ خودبين خدای‌بين نبود// مرد خودديده مرد دين نبود»
  • دیوان حکیم سنائی

درباره حکیم سنائی

• «عطار روح بود و سنائی دوچشم او// ما از پی سنائی و عطار آمدیم»
  • مولوی
• «گفت کسی خواجه‌سنایی بمرد// مرگ ِ چنین خواجه نه‌کاریست خرد// قالب خاکی به‌زمین بازداد// روح طبیعی به‌فلک واسپرد»
  • مولوی

ویژگیهای سبک حدیقه سنایی